Odpowiedzialność nieletniego za naruszenie nietykalności i uszczerbek na zdrowiu – poradnik dla szkół i rodziców 

Zastanawiasz się, co grozi uczniowi, który dopuści się przemocy wobec innego dziecka lub nauczyciela? Czy Twoje dziecko może zostać pociągnięte do odpowiedzialności karnej za przepchnięcie, uderzenie, złamanie ręki, bójkę albo naruszenie nietykalności nauczyciela? Kto zapłaci za szkody spowodowane przez nieletniego? Odpowiedzi na te pytania wymagają znajomości przepisów zarówno Kodeksu karnego, jak i ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich. 

W środowisku szkolnym konflikty i napięcia są nieuniknione, ale warto wiedzieć, jakie są przesłanki i granice odpowiedzialności prawnej nieletnich – zarówno wobec innych uczniów, jak i pedagogów.  Jeśli interesuje Cię, jak skutecznie reagować na przypadki przemocy w szkole oraz jak zadbać o bezpieczeństwo i swoje prawa, ten wpis Kancelarii Adwokackiej Majchrzak Panas we Wrocławiu jest właśnie dla Ciebie. 

Kiedy odpowiada nieletni? Kto to jest „nieletni”? 

Nieletnim w rozumieniu ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich jest osoba, która nie ukończyła 18 lat (w określonych sytuacjach – najczęściej: 13-17 lat – możliwe jest stosowanie środków z ustawy wobec tych, którzy po ukończeniu 13. roku życia popełnili czyn karalny). Kluczowe jest, że zasadą jest brak odpowiedzialności karnej dziecka za przestępstwo – z wyjątkami dla najcięższych czynów, określonymi w Kodeksie karnym. 

Na gruncie prawa karnego, odpowiedzialność karna zasadniczo obejmuje osoby, które ukończyły 17 lat. Jednak już po ukończeniu 15 lat, nieletni może odpowiadać jak dorosły za najpoważniejsze przestępstwa (w tym m.in. z art. 156 Kodeksu karnego — ciężki uszczerbek na zdrowiu), jeśli przemawiają za tym szczególne okoliczności sprawy, jego poziom rozwoju, cechy osobiste, a wcześniej stosowane środki wychowawcze okazały się nieskuteczne. 

Należy jednak uzupełniająco dodać, że także sprawca, który ukończył 17 lat i przed osiągnięciem 18 roku życia dopuścił się czynu karalnego, wyjątkowo może odpowiadać na zasadach określonych w ustawie o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich, o czym stawowi art. 10 § 4 Kodeksu karnego.  

Naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217 Kodeksu karnego) 

Tekst przepisu: 

Art. 217 § 1. Kto uderza człowieka lub w inny sposób narusza jego nietykalność cielesną, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. 

Znamiona przestępstwa: 

Za naruszenie nietykalności cielesnej odpowiada każdy, kto dopuszcza się czynu naruszającego integralność fizyczną drugiej osoby — poprzez uderzenie, pchnięcie, oplucie, szarpnięcie, ciągnięcie za włosy, popchnięcie lub inne zachowania, które wykraczają poza społeczne normy kontaktu fizycznego.   

Naruszenie nietykalności cielesnej nie może jednak powodować skutków w postaci uszczerbku na zdrowiu w rozumieniu przepisów art. 156 lub 157 KK. Inaczej mówiąc, nie może prowadzić do obrażeń; typowymi skutkami mogą być delikatny siniec, zaczerwienienie, przelotny ból lub dyskomfort. Przestępstwo to może być popełnione wyłącznie umyślnie, co odróżnia je od pozostałych opisanych poniżej.  

Spowodowanie lekkiego lub średniego uszczerbku na zdrowiu (art. 157 Kodeksu karnego) 

Tekst przepisu: 

Art. 157 § 1. Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia, inny niż określony w art. 156 § 1, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. 

§ 2. Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwający nie dłużej niż 7 dni, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. 

§ 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. 

Znamiona przestępstwa: 

• Art. 157 KK dotyczy sytuacji, gdy czyn sprawcy powoduje u poszkodowanego naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia średniego lub lekkiego typu. 

• Ze średnim uszczerbkiem na zdrowiu mamy do czynienia wtedy, gdy okres powrotu do zdrowia przekracza 7 dni. W praktyce są to najczęściej obrażenia takie jak: złamanie, skręcenie, stłuczenie, wstrząśnienie mózgu. 

• lekkim uszczerbku mówimy wtedy, gdy skutki — ograniczenie sprawności, ból, dolegliwości — trwają nie dłużej niż 7 dni. Najczęściej są to siniaki, zadrapania, otarcia. 

• Przestępstwo może być popełnione umyślnie lub nieumyślnie.   

Spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 Kodeksu karnego) 

Tekst przepisu: 

Art. 156 § 1. Kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci: 

1. pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia, 
2. innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej albo znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała, 
3. wycięcia, infibulacji lub innego trwałego i istotnego okaleczenia żeńskiego narządu płciowego, 

podlega karze pozbawienia wolności od lat 3 do 20. 

§ 2. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. 

§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze dożywotniego pozbawienia wolności. 

Znamiona przestępstwa 

• Przepis ten odnosi się do najcięższych, nieodwracalnych skutków przemocy — np. utrata wzroku, udaru, złamania powodujące trwałe kalectwo, okaleczenie, poważna, przewlekła choroba nabyta wskutek zdarzenia lub inny skutek o poważnych konsekwencjach życiowych dla poszkodowanego.   

• Decyduje nie nazwa urazu, lecz jego istotna, długotrwała lub nieodwracalna natura. 

• Przestępstwo można popełnić zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie.  

• W przypadku tego przestępstwa pojawia się szczególne zagrożenie dla nieletnich – mogą za nie odpowiadać jak dorośli (o czym w kolejnej sekcji). 

Art. 10 § 2 KK – Kiedy nieletni odpowiada jak dorosły? 

Przepis ten umożliwia pociągnięcie nieletniego do odpowiedzialności karnej na zasadach przewidzianych dla dorosłych sprawców przestępstw. Przepis ten dotyczy sprawców, którzy dopuścili się wskazanych w nim najcięższych typów przestępstw (m.in. z art. 156 § 1 lub 3 KK), po ukończeniu 15 lat, jeśli:   

• zachodzą szczególne okoliczności sprawy,   

• stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste to uzasadniają,   

• a w szczególności, gdy środki wychowawcze lub poprawcze stosowane wcześniej okazały się bezskuteczne. 

Oznacza to, że uczeń, który mając powyżej 15 lat ciężko okaleczy innego ucznia lub nauczyciela, w praktyce może stanąć przed sądem karnym na równi z dorosłymi, a wymierzona kara pozbawienia wolności może sięgać do 2/3 górnej granicy ustawowego zagrożenia za dane przestępstwo. 

W tego rodzaju sprawach obrona przez adwokata jest obligatoryjna. Jeśli jednak nie chcesz się zdać na łut szczęścia i wolisz zaufać sprawdzonemu obrońcy, skontaktuj się z nami. Kancelaria Adwokacka Majchrzak Panas posiada odpowiednie doświadczenie i wiedzę, aby zapewnić Twojemu dziecko najlepszą obronę.  

Jakie środki prawne wobec nieletnich stosuje sąd? 

Podstawowym aktem prawnym w sprawach nieletnich jest ustawa o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich. Sąd rodzinny ma do dyspozycji szeroki katalog środków, których zasadniczym celem nie jest kara, lecz wychowanie i resocjalizacja dziecka. Oto najważniejsze z nich: 

• upomnienie, 

• zobowiązanie do określonego zachowania (m.in. naprawienia szkody, uczestniczenia w zajęciach terapeutycznych, szkoleniach, przeproszenia pokrzywdzonego itp.), 

• nałożenie nadzoru kuratora, 

• skierowanie do ośrodka wychowawczego, 

• umieszczenie w zakładzie poprawczym (najsurowszy środek dla nieletnich). 

W wyjątkowych przypadkach (ciężkie zbrodnie) sąd może zdecydować o skierowaniu sprawy do prokuratora, który uruchomi postępowanie przygotowawcze, zmierzające do pociągnięcia nieletniego do odpowiedzialności karnej na gruncie Kodeksu karnego. 

Powyższe uzmysławia jak ważne jest rozsądne i celowe poprowadzenie obrony, aby nieletniemu przypisano jedynie te czyny, których się dopuścił, a wymierzona za nie odpowiedzialność nie była surowsza, niż na to zasługuje. Aby maksymalnie zbliżyć się do tego celu może okazać się niezbędne ustanowienie obrońcy. Warto zaufać adwokatowi specjalizującemu się w sprawach nieletnich, który będzie wiedział, jakie dowody powołać w interesie reprezentowanego dziecka.  

Odpowiedzialność rodziców za szkodę i krzywdę wyrządzoną przez nieletniego 

Zgodnie z ustawą o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich, sąd rodzinny może zobowiązać rodziców albo opiekuna nieletniego do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego lub do zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Co ważne, dotyczy to zarówno szkód materialnych (np. zniszczona rzecz), jak i niematerialnych (krzywda, cierpienie psychiczne). 

W praktyce oznacza to, że jeśli nieletni uczeń wyrządzi szkodę rówieśnikowi lub nauczycielowi, sąd rodzinny może nakazać rodzicom jej naprawienie – czasem nawet wtedy, gdy sami nie brali bezpośredniego udziału w zdarzeniu. W przypadku niewykonania tego obowiązku, sąd rodzinny może także nałożyć na rodziców karę pieniężną. 

Podstawą tych rozstrzygnięć są przepisy art. 18 ust. 1 pkt 3 ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich, które wprost przewidują możliwość zobowiązania rodziców lub opiekunów do naprawienia wyrządzonej szkody (lub zadośćuczynienia krzywdzie) przez sąd rodzinny w ramach prowadzonego postępowania wobec nieletniego. 

Szczególna ochrona nauczycieli 

Czy status prawny nauczyciela wpływa na odpowiedzialność za naruszenie nietykalności lub zdrowia? W ustawie o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich nie przewidziano szczególnego uprzywilejowania nauczycieli jako pokrzywdzonych. Jednak na gruncie Kodeksu karnego, naruszenie nietykalności cielesnej funkcjonariusza publicznego (a nauczyciel w związku z wykonywaniem obowiązków służbowych — np. w czasie lekcji, wycieczki szkolnej, dyżuru — jest uważany za funkcjonariusza) może skutkować kwalifikacją czynu z art. 222 KK. W praktyce wpływa to najczęściej na typ kwalifikacji prawnej czynu, a sądy mają tendencję do surowszej reakcji, oceniając też wpływ czynu na porządek prawny i bezpieczeństwo szkoły. 

Czego możesz się spodziewać? Porady dla rodziców i młodzieży  

• W przypadku naruszenia nietykalności lub niegroźnej bójki w szkole, sąd rodzinny w pierwszej kolejności orzeka środki wychowawcze łagodniejszego rodzaju, a wyjątkowo sięga po ostrzejsze formy reakcji prawnej. 

• W poważniejszych sprawach, gdy doszło do spowodowania uszczerbku na zdrowiu, istotne jest ustalenie jego rodzaju i rozmiaru – sąd będzie chciał rozstrzygnąć, czy ma do czynienia tylko z „lekką” dolegliwością, czy poważnymi obrażeniami lub kalectwem. 

• Jeżeli ofiarą jest nauczyciel, sprawa może zostać zakwalifikowana z przepisów przewidujących ostrzejszą odpowiedzialność, co naturalnie może mieć wpływ na rodzaj środka orzeczonego przez sąd. 

• W przypadkach szczególnie ciężkich lub powtarzających się czynów, sąd może zdecydować o skierowaniu sprawy do prokuratora i zastosowaniu odpowiedzialności karnej jak wobec dorosłego – dotyczy to młodzieży po ukończeniu 15 lat. 

• Odpowiedzialność prawna za czyn karalny nie ogranicza się tylko do nieletniego, ale może objąć także jego rodziców lub opiekunów prawnych. Sąd rodzinny może zobowiązać dorosłych do naprawienia w całości lub części szkody spowodowanej przez podopiecznego. 

Podsumowanie 

Każda sprawa nieletniego jest rozpatrywana przez sąd indywidualnie – z uwzględnieniem wieku, rozwoju, zachowania sprawcy i jego warunków środowiskowych. Priorytetem jest prewencja, edukacja i resocjalizacja. Dopiero brak efektów wychowawczych oraz wyjątkowa szkodliwość społeczna czynu uzasadniają stosowanie środków surowszych. 

Jeśli jesteś rodzicem lub nauczycielem i potrzebujesz indywidualnej analizy sytuacji, adwokat specjalizujący się w sprawach przestępczości nieletnich z zespołu Kancelarii Adwokackiej Majchrzak Panas jest gotów Ci doradzić i zapewnić kompleksowe wsparcie prawne. Działamy na rzecz bezpieczeństwa dzieci i jakości środowiska szkolnego — pomagając zarówno ofiarom, jak i nieletnim sprawcom, którzy mogą jeszcze wrócić na właściwą drogę. 

Zapraszamy do kontaktu z naszym zespołem Kancelarii Adwokackiej Majchrzak Panas we Wrocławiu — zapewniamy profesjonalną, dyskretną i skuteczną pomoc prawną w sprawach dotyczących nieletnich, naruszeń nietykalności oraz przestępstw przeciwko zdrowiu w szkołach.